Voor Reini Elkerbout en Aviva Guggenheim is er geen rust nu de eerste struikelstenen voor vermoorde Haarlemse Joden, Sinti en Roma in de Tweede Wereldoorlog vorige week gelegd zijn. De volgende momenten om tientallen stenen te leggen, zijn al weer in volle voorbereiding. Het project 733 stenen in Haarlem gaat wel tien jaar duren, met 75 stenen per jaar. De 83-jarige Reini houdt er rekening mee dat ze de voltooiing niet zal meemaken.
Het zou sneller kunnen, vertelt Aviva Guggenheim (39). “Maar het moet een project van de stad zijn, van inwoners en nabestaanden die de stenen aanvragen”, verklaart Reini het rustige tempo. We willen graag aandacht kunnen geven aan elke afzonderlijk verhaal achter de stenen, benadrukken de beide initiatiefnemers van de Stichting Struikelstenen Haarlem.
‘Maar twee struikelstenen’
Reini en Aviva zitten op 27 januari in 2020 beide in de zaal bij een lezing van Wim de Wagt tijdens de 75-jarige herdenking van de Holocaust, waarbij in veel steden het kunstproject ‘Levenslicht’ plaatsvindt. De Haarlemse kunsthistoricus en schrijver De Wagt heeft zich onder andere gespecialiseerd in de joodse geschiedenis van de stad. Zo schreef hij vorig jaar het boek ‘Vijfhonderd meter namen. De Holocaust en de pijn van de herinnering’.
“In een bijzin tijdens die lezing noemt hij dat in Haarlem maar twee struikelstenen liggen om aan te geven dat op dat adres joden, sinti en roma voor het laatst in vrijheid hebben geleefd.”, herinnert Aviva zich. “Ik dacht dat ik dat verkeerd gehoord had. Maar niet dus.” Ze benadert de gemeente. Aviva benoemt hierbij specifiek de ‘bovengemiddeld slechte geschiedenis van Haarlem’ in de Tweede Wereldoorlog met een NSB-burgemeester. “Daar is later te weinig mee gedaan door gemeente!”
Ook Reini kan het idee van maar twee struikelstenen in haar stad niet laten rusten. Ze belt met de gemeente en zo zitten de twee al snel aan de koffie om hun idee uit te werken om er dan zelf maar voor te zorgen dat alle 733 Haarlemse joden een struikelsteen zouden krijgen. Reini’s dochter Judith Uyterlinde en anderen sluiten zich ben hen aan. Afgelopen donderdag zagen ze toe hoe de eerste stenen van hun project gelegd werden.
De gemeente draagt 50 duizend euro bij en ook onderhoudsbedrijf Spaarnelanden wil zich inzetten voor het project. De 10 bij 10 centimeter betonnen stenen met een messing plaatje worden ‘om niet’ gelegd door twee vaste vakmannen. “En ze hebben zelfs een systeem waarin ze bijhouden waar de stenen liggen”, vertelt Aviva. “Als er dan wegwerkzaamheden zijn worden de stenen in veiligheid gebracht en later teruggelegd.”
‘Geld mag geen belemmering zijn voor herdenken’
De gemeentelijke subsidie en de werkzaamheden door Spaarnelanden is niet genoeg om het hele project te financieren. “We vragen mensen die stenen aanvragen om als ze het kunnen betalen de stichting te doneren”, zegt Reini. Waar problemen ontstaan, springt de stichting bij. “Een steen kost 150 euro, maar als er meerdere stenen voor een familie moeten komen, dan wordt het wel erg duur natuurlijk.”
Het potje van de stichting is ook bedoeld voor aanvragers die bijvoorbeeld van een uitkering moeten rondkomen. “Of als we slachtoffers tegen komen die geen nabestaanden hebben, waar niemand voor is, waar niemand een kaarsje voor brandt”, vult Aviva aan. “Geld mag nooit een belemmering zijn om te herdenken.”
Soms bedenken de leden van de stichting zelf waar stenen moeten komen, zoals op één van de locaties vorige week donderdag voor de familie Zilversmit bij het voormalig Joods Gemeentegebouw in de Lange Wijngaardstraat. Later blijkt na grondig onderzoek door de stichting dat er nog nabestaanden zijn. Judith Zilversmit wist niet dat ze ondanks dezelfde achternaam ook echt familie is van de Nathanni Zilversmit. Die blijkt de neef van haar opa te zijn.
“Voor deze bijeenkomst kende ik ze niet omdat er in onze familie zoveel mensen zijn vermoord dat het abstract is geworden. Nu ken ik ze wel”, zegt een ontroerde Judith. “Ik heb nu de gezichten gezien, ik ken hun verhaal en nu is het niet meer abstract en is het fijn dat er een plek is waar ze herdacht worden.”
En soms komt een aanvraag uit een onverwachte hoek. Zoals die van Irene van der Schaaff-Boon voor de familie Jacobs stenen in de Pijntorenstraat. De oudste zoon van deze familie overleeft de oorlog omdat hij kan onderduiken bij de oma van Irene. Het eerbetoon aan de familie is voor haar erg waardevol.
Dat onderzoek naar de nabestaanden door de leden van de stichting is van grote waarde blijkt dus. Dat is ook de reden dat ze de aanvragen voor struikelstenen voor joodse slachtoffers met nog in leven zijnde nabestaanden voorrang geven. Het paarse boek ‘De 102.000 namen’ van het Herdenkingscentrum Kamp Westerbork ligt steevast op tafel bij Reini, als uitgangspunt van het onderzoek. Aviva is zich er sinds het begin van het project nog meer van bewust dat juist haar generatie zich elke dag de geschiedenis en vrijheid moet realiseren. “Dat mensen ontmenselijk worden zoals de nazi’s deden, maakt het mogelijk om elkaar af te maken.”
Confronterend
Reini, Aviva en de andere stichtingsleden gaan ook de wijk in, om contact te leggen met de huidige bewoners. Sinds kort worden ze daarbij geholpen door de organisatie van Open Joodse Huizen Haarlem, die al een goed overzicht heeft. En dat contact met de huidige bewoners en hun buren is soms best een gevoelig onderdeel van hun werkzaamheden. “Soms schrikken die mensen van het idee van struikelstenen voor hun huis. ‘Moet ik dat dan elke dag zien?’ vragen ze zich af. Het heeft wel impact op die bewoners”, weet Aviva ondertussen. Em het is een tijdrovende klus. “Als je 750 joden hebt die je wilt herdenken, dan betekent dat 250 woningen ongeveer”, heeft Reini uitgerekend.
De struikelsteenlegging in Haarlem op 14 april zit alweer vol met adressen. De Duitse kunstenaar Gunter Demnig die de struikelstenen (van oorsprong stolpersteine genoemd, red.) ontworpen heeft, zal er dan bij zijn. En voor het derde moment dit jaar in november zijn al veel aanvragen gedaan. Reini hoopt dat snel de adressen in haar eigen buurt aan de beurt zijn, zodat ze daar in ieder geval nog bij kan zijn.
Voor haar eigen familieleden heeft ze al elders in het land stenen laten leggen, maar dat ze in haar eigen woonomgeving ook de eer aan haar voormalige stadsgenoten kan geven, is voor haar belangrijk. “En ik hoop dat ook als ik misschien niet het einde van dit project meemaak, het wel doorgaat. Die stenen zijn voor eeuwig. De mensen krijgen eindelijk en rustplek met hun naam erop.”
Aviva denkt dat haar medestander kranig genoeg is, maar vindt het een goed idee om de stenen van de buurtgenoten van Reini voorrang te geven. En dat het veel tijd in beslag neemt, neemt ze voor lief. “Gunter Demnig wilde de stenen eerst allemaal zelf leggen en hij wist toen ook dat het er 6 miljoen moesten gaan worden. Je moet er niet teveel bij nadenken.” Gelukkig krijgen Aviva en Reini steeds meer hulp om echt over 10 jaar 733 struikelstenen in Haarlem te realiseren.
